Het aantal vacatures volgt de conjunctuur. De economische crisis (2008-2011) en de coronacrisis (2020-2021) zijn dan ook duidelijk te herkennen in onderstaande figuur 1. Het aantal (seizoengecorrigeerde) vacatures stond in het tweede kwartaal (eind juni) van 2022 met 467 duizend op een recordhoogte. In vergelijking met het eerste kwartaal zijn er weer 16 duizend vacatures bijgekomen. Het is daarmee het achtste kwartaal op rij met een stijging en het vijfde kwartaal op rij dat het aantal vacatures hoger ligt dan het pre-corona record van eind 2019. Het totale aantal vacatures ligt vergeleken met het pre-corona record inmiddels ruim anderhalf keer hoger. Het aantal werklozen is normaliter groter dan het aantal vacatures. Het vierde kwartaal van 2021 vormde echter een kantelpunt, want toen haalde het aantal vacatures voor het eerst in de reeks met kwartaalcijfers vanaf 2003 de (seizoengecorrigeerde) werkloze beroepsbevolking in. Er worden in het tweede kwartaal van 2022 bijna 120 duizend meer werknemers gevraagd (467 duizend vacatures) dan de werkloze beroepsbevolking (327 duizend werklozen, 3.3 procent) zou kunnen opvullen. Landelijk gezien zijn er maar liefst 143 vacatures voor elke 100 werklozen.

De verschillen per sector van de economie zijn groot. De meeste vacatures staan open in de handel, de zorg en (in mindere mate) de specialistische zakelijke dienstverlening en de horeca. Meer dan de helft (53 procent) van alle vacatures bevindt zich in een van deze vier bedrijfstakken. De verhoudingen liggen anders wanneer we de ontwikkeling in de laatste vijf jaar in acht nemen (de zwart lijn in figuur 2). Het aantal vacatures is ten opzichte van 2017 over de hele linie gestegen, maar in de energievoorziening is deze ontwikkeling ruimschoots het sterkst (+433 procent vacatures in Q2 2022), met delfstofwinning als een goede tweede. De meeste sectoren met veel vacatures in Q2 2022, zoals de handel, de zorg en de zakelijke dienstverlening, hebben ‘maar’ een ontwikkeling van tussen de +220 procent en +260 procent doorgemaakt in dezelfde periode.

Zet je het aantal vacatures af tegen het aantal mensen dat er al werkt, zien we een ietwat ander beeld (figuur 3). De relatieve krapte is namelijk het grootst in de horeca. Dit valt te verklaren door de inhaalslag die de sector heeft gemaakt na de opheffing van de coronarestricties, terwijl de uitstroom van personeel tijdens deze periode groot was. Mede door verhoging van de Cao-lonen zal de arbeidsmarktkrapte in de horeca naar verwachting weer dalen (ABN AMRO, 2022), en ten opzichte van Q1 kende de sector al een kleine afname van het absolute aantal vacatures. In de zorg is het beeld juist andersom, daar valt de relatieve krapte met 45 vacatures per duizend banen juist wel mee in vergelijking met het absolute aantal vacatures (66,3 duizend) en de gemiddelde relatieve landelijke krapte van 54 vacatures per duizend banen. De relatieve krapte is met name hoog in de sectoren met een groot absoluut aantal vacatures (horeca, specialistische en zakelijke diensten) en in de sectoren met een sterke stijging van het aantal vacatures in de afgelopen vijf jaar. Dit zijn voornamelijk de sectoren energievoorziening en delfstofwinning, waar de toenemende vraag naar banen samenhangt met de energietransitie en verduurzaming.

Door de lokale spreiding van vacatures te vergelijken met het aantal werklozen krijgen we een indruk van de lokale spanning op de arbeidsmarkt. Figuur 5 (boven) geeft de verhouding tussen de vacatures en werklozen als ‘aantal werklozen per 100 vacatures’ weer. In zowel kleine (Waddeneilanden, Goes) als grote gemeenten (Utrecht, Den Bosch, Zwolle) zijn er relatief weinig werklozen ten opzichte van het aantal vacatures in Q2. Echter houdt deze spanningsindicator geen rekening met het feit dat vacatures vervuld kunnen worden door werklozen buiten de eigen gemeente. Het is slechts een vergelijking tussen het aantal openstaande vacatures en de werkloze beroepsbevolking binnen een gemeente. Om de lokale spanning goed in beeld te krijgen kijken we daarom ook naar werklozen buiten de gemeente. Om dit goed te doen houden we rekening met de potentiële woonwerkafstand. De woonwerkafstand vormt een belangrijke overweging om wel of niet op een vacature te reageren. Als een vacature ver weg zal deze moeilijker vervulbaar zijn. Bovendien concurreert een vacature ook met andere vacatures voor potentiële arbeidskrachten binnen een acceptabele reisafstand. Helemaal in deze tijd van krapte is er flink wat te kiezen voor mensen die (weer) de arbeidsmarkt willen betreden. Om de kans te bepalen dat er voor een willekeurige vacature een onbenutte arbeidskracht binnen acceptabele reisafstand woont hebben we de ‘vacature bereikbaarheid’ bepaalt. Deze index meet het aantal potentiële arbeidskrachten (werklozen) binnen acceptabele reisafstand en corrigeert voor de aantrekkingskracht van concurrerende vacatures. Welke reistijd acceptabel is, volgt uit een reistijdvervalcurve die aangeeft welk percentage van de bevolking bereid is een bepaalde reistijd af te leggen voor een baan. Het onderste kaartje van figuur 5 toont de vacature bereikbaarheid index voor elke gemeente in Nederland. Duidelijk wordt dat de krapte zich vooral in de Randstad en dan met name rondom Amsterdam en Utrecht lijkt te manifesteren. Verder kennen de grote(re) steden in Brabant en Gelderland ook een groot tekort aan arbeidskrachten en is het in de meer perifere gebieden juist geen sprake van krapte maar eerder een overschot aan arbeidskrachten. Een oplossingsrichting voor het tegengaan van de krapte zou kunnen liggen in het beter ontsluiten van meer perifere gebieden, zodat daar woonachtige werklozen makkelijker naar potentieel werk kunnen reizen. Ook het bouwen van meer woningen op plekken waar grote arbeidstekorten zijn zou kunnen bijdragen. De gemeenten met een grote krapte op de arbeidsmarkt komen niet geheel toevalligerwijs sterk overeen met de gemeenten met een grote druk op de woningmarkt.